Rogowska-Falska Maria (Maryna Falska) pseud. Hilda (1877–1944), pedagog, działaczka społeczna. Ur. 28 II we wsi Czaplin w Białostockiem, była piątym z ośmiorga dzieci Henryka Rogowskiego i Felicji ze Szpicbartów (Spitzbarthów), młodszą siostrą Bronisława Rogowskiego (zob.).
R. uczyła się początkowo w domu, od r. 1895 uczęszczała w Warszawie na tajne wykłady Uniwersytetu Latającego i przygotowywała się do złożenia egzaminu z 4 klas gimnazjum. Równocześnie pracowała w Czytelni Bezpłatnej Warszawskiego Tow. Dobroczynności przy ul. Tamka: tu zetknęła się z nielegalną działalnością Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W r. 1897 złożyła egzamin na nauczycielkę i przeniosła się do Łodzi, gdzie zamieszkali też jej rodzice, pozostający pod opieką najstarszego syna, Bronisława.
Indywidualność i autorytet brata, najbliższego jej spośród całego rodzeństwa, decydująco zaważyły na ukształtowaniu się zainteresowań społecznych i socjalistycznego światopoglądu R-iej. Wtedy doszło do jej zerwania z ukochaną matką na tle stosunku do religii. W Łodzi podjęła pracę jako nauczycielka prywatna. Wstąpiła do PPS; pracując w «technice» partyjnej zbliżyła się z Marią i Józefem Piłsudskimi. W związku z wykryciem w ich łódzkim mieszkaniu nielegalnej drukarni „Robotnika” 22 II 1900, przeprowadzono także rewizję i u R-iej (znaleziono nr 2 z r. 1898 organu PPS „Światło”). Aresztowana w cztery dni później, była więziona w Łodzi, a 16 IV, razem z M. Piłsudską, przewieziona została do X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Z powodu złego stanu zdrowia 11 VIII zwolniono ją pod dozór policji za kaucją 500 rb. Zanim zamknięto sprawę tajnej drukarni „Robotnika”, 7 XII 1901 została ponownie aresztowana w sprawie łódzkiej grupy PPS pod zarzutem prowadzenia agitacji wśród robotników. Była więziona w Łodzi, następnie do 20 IV 1902 w Piotrkowie. Zwolniona znów za kaucją 500 rb., przebywała pod nadzorem policji w Łodzi. Wyrokiem administracyjnym z 4 VII 1903 w sprawie drukarni „Robotnika”, skazano ją na 3 lata zesłania w gub. wołogodzkiej.
Z zesłania R. wróciła wiosną 1905. W ogarniętej rewolucją Warszawie włączyła się do działalności w PPS. Współpracowała blisko z Marią Koszutską. Aresztowana wraz z in. uczestnikami rozszerzonego posiedzenia Warszawskiego Komitetu Robotniczego 20 VIII t. r. przy ul. Mokotowskiej 23, przebywała w Warszawskim Więzieniu Kobiecym tzw. Serbii. Skazana administracyjnie na 3 miesiące więzienia, została w wyniku amnestii po manifeście październikowym cara, zwolniona 7 X za kaucją 200 rb. W nocy z 21 na 22 X w jej mieszkaniu przy ul. Żurawiej, zajmowanym wspólnie z bratem Henrykiem, wykryto znaczną ilość proklamacji PPS, odezw Związku Pomocy Więźniom Politycznym i bloczki kwitów na zbiórkę pieniędzy, co spowodowało ponowne jej uwięzienie na Serbii. W wyniku starań brata Bronisława 23 XI zwolniona została pod szczególny nadzór policji w Warszawie. Bez zgody władz policyjnych wyjechała do Łodzi i razem z siostrą Heleną pracowała w czytelni i wypożyczalni książek przy ul. Andrzeja 5, zorganizowanej w mieszkaniu rodzinnym na podstawie księgozbioru Bronisława. Zarazem działało tu «podbiuro» PPS. W r. 1906 z inicjatywy R-iej łódzka organizacja PPS przystąpiła do tworzenia sieci bibliotek społecznych i przyrodniczych, ona też głównie wraz z Konstantym Krzeczkowskim była organizatorką założonych wówczas biblioteczek – w 83 fabrykach, 10 dzielnicach partyjnych oraz dwu centralnych. Oskarżona o naruszenie postanowień tymczasowego generała gubernatora piotrkowskiego, została latem t. r. aresztowana i skazana na 2 miesiące więzienia, a po odbyciu kary, 25 X wysłana do miejsca przypisania w miasteczku Bielsk w gub. grodzieńskiej pod nadzór policji.
Upadek rewolucji, a jeszcze bardziej rozbicie w PPS, walka między obu powstałymi z rozłamu w r. 1906 partiami – PPS-Frakcją Rewolucyjną i PPS-Lewicą, stały się osobistym dramatem dla R-iej. Niezdolna do kompromisu w sprawach ideowych, nie mogła w pełni zgodzić się z żadnym z tych kierunków. Bliskie stały się jej koncepcje społeczne Lwa Tołstoja i Edwarda Abramowskiego. Zdaje się właśnie idee Abramowskiego, że socjalizm jest ruchem etycznym a nie politycznym, i rewolucję socjalną powinny poprzedzać przeobrażenia moralne – zdeterminowały dalszy kierunek aktywności społecznej R-iej. Nie wiążąc się organizacyjnie z PPS-Lewicą, włączyła się do rozwijanej przez partię działalności kulturalno-oświatowej, najpierw w ramach Kursów dla Analfabetów Dorosłych, a po ich likwidacji w II Oddziale Tow. Kultury Polskiej. Od r. 1908 była nauczycielką w eksperymentalnej szkole elementarnej M. Pieńkowskiej w Warszawie, utrzymywanej przez II Oddział. Przez Jadwigę Dziubińską, znaną jej jeszcze z czasów Uniwersytetu Latającego i działalności w Czytelniach Bezpłatnych, zaangażowana też została do pracy w szkole dla ochroniarek we Włochach pod Warszawą. Zdobyła wśród uczennic duży autorytet w dziedzinie świeckiego wychowania i ateistycznego światopoglądu, ale doprowadziło to do zerwania przyjaźni z Dziubińską: odeszła ze szkoły «uprowadzając z sobą kilka dziewcząt».
W r. 1910 wyjechała do Londynu, gdzie zawarła ślub cywilny z Leonem Falskim, lekarzem, działaczem lewicy socjalistycznej, więźniem X Pawilonu, zesłańcem, od r. 1907 pozbawionym prawa przebywania w Król. Pol. Z mężem zamieszkała w Wołożynie na Litwie, ale oboje zamierzali wrócić do Warszawy. Jednak Falski walcząc z epidemią tyfusu, zaraził się i w grudniu 1912 zmarł w Wołożynie. R.-F. przeniosła się do Moskwy, gdzie w r. 1914 zmarło jej jedyne dziecko, córka Barbara. W Moskwie pracowała w Bibliotece Polskiej przy Tow. Dobroczynności. Podczas pierwszej wojny światowej organizowała w Krzywym Rogu na Ukrainie pomoc dla kuchni robotniczych w Warszawie. Od r. 1915 z Marią Podwysocką prowadziła w Kijowie Dom Wychowawczy przy ul. Bogoutowskiej dla 60 polskich chłopców, należący do Polskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny. Tam zetknęła się z dr. Januszem Korczakiem, z którym potem łączyła ją przyjaźń i bliska współpraca.
Jesienią 1918 R.-F. wróciła do Warszawy. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości została zatrudniona w Min. Pracy i Opieki Społecznej w Sekcji IV Wydziału Organizacyjnego. Współpracę z utworzoną w sierpniu 1919 jednolitofrontową Komisją Centralną Związków Zawodowych. Należała do inicjatorów powołania przy niej Wydziału Opieki nad Dzieckiem Robotniczym. Z jego ramienia była, wespół z Korczakiem, organizatorką schroniska dla pozbawionych opieki rodziców dzieci robotniczych, uruchomionego 15 XI 1919 p.n. Zakład Wychowawczy «Nasz Dom» w Pruszkowie przy ul. Cedrowej 12. Zakład w początkowym okresie był utrzymywany wspólnie przez komunistyczny i socjalistyczny ruch robotniczy i stąd R.-F. w l. 1920–1 wchodziła do Robotniczego Wydziału Wychowania Dziecka przy Centralnym Komitecie Wykonawczym PPS. R.-F. była sygnatariuszką statutu Tow. «Nasz Dom», powołanego w r. 1921. Wobec narastających trudności finansowych zakładu, R.-F. wspólnie z Korczakiem zdecydowali się w r. 1926 wprowadzić do zarządu Aleksandrę Piłsudską i in. działaczy obozu legionowego. Dzięki ich pomocy i poparciu «Nasz Dom» w r. 1928 uzyskał nowoczesny, komfortowy gmach na Bielanach w Warszawie, co pozwoliło nawet na urządzenie przedszkola i bursy dla młodzieży.
R.-F. kierująca zakładem od początku, stworzyła zeń prekursorską placówkę: wypracowane wspólnie z Korczakiem metody wychowawcze stawiały sobie jako cel nadrzędny «przymus zastąpić przez dobrowolne i świadome przystosowanie się jednostki do form życia zbiorowego». Oryginalnym zabiegiem wychowawczym było spisywanie zwierzeń wychowanków, które ogłosiła drukiem pt. Wspomnienia z maleńkości. Dzień „Naszego Domu” w Pruszkowie (W. 1924). Doświadczenia wychowawcy przedstawiła w broszurce Zakład wychowawczy „Nasz Dom” – szkic informacyjny (W. 1928), ze wstępem J. Korczaka (w r. 1959 obie pozycje wydano łącznie). Próbą własnej koncepcji wychowawczej R.-F-iej było – realizowane już na Bielanach i wbrew izolacyjnemu systemowi Korczaka – dążenie do wyrwania wychowanków z zamkniętej społeczności zakładu wychowawczego i usamodzielnienie ich przez powiązanie z życiem sąsiedniej dzielnicy, tzw. Zdobyczy Robotniczej. Pogłębiający się stopniowo spór o metodę, bardziej, niż rzekome podporządkowanie się R.-F-iej naciskom sanacyjnych protektorów, doprowadził w r. 1936 do konfliktu i zerwania z Korczakiem. R.-F. szukała jednak porozumienia i tuż przed wybuchem wojny w r. 1939 doprowadziła do odbudowy zerwanych więzi. W latach okupacji niemieckiej próbowała za wszelką cenę uratować Korczaka, z narażeniem życia niosła pomoc żydowskiemu Domowi Sierot, a w «Naszym Domu» dała schronienie ok. 20 dzieciom żydowskim. Heroiczna walka o przetrwanie i bezpieczeństwo dzieci wyczerpała siły niemłodej już R.-F-iej. Na wieść o zarządzonej przez okupantów ewakuacji zakładu zmarła nagle na serce 7 IX 1944 w Warszawie. Pochowano ją na podwórku «Naszego Domu», po wojnie zwłoki ekshumowano na cmentarz Powązkowski. Była odznaczona za udział w walce z caratem Krzyżem Niepodległości (1931), pośmiertnie Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1947), a w latach osiemdziesiątych Instytut Pamięci Narodowej w Jerozolimie przyznał jej medal „Sprawiedliwy wśród narodów świata” za ratowanie dzieci żydowskich podczas okupacji niemieckiej w Polsce. «Nasz Dom» przemianowany został na Państwowy Dom Dziecka im. Maryny Falskiej.
Wyrazisty portret psychologiczny R.-F-iej «człowieka bez wątpienia niezwykłej miary», u którego «wszystko (idea, sprawa, przyjaźń) istniało bez najmniejszej skazy albo nie istniało wcale» dał I. Newerly.
Fot. w: Arch. Komitetu Korczakowskiego przy Zarządzie Gł. Tow. Przyjaciół Dzieci w W.; Zbiory Państwowego Domu Dziecka im. M. Falskiej; – Olszewicz, Lista strat kultury pol. s. 60; Kwiatkowska A., Życiorys (R.-F-iej) w: Rogowska-Falska M., Zakład Wychowawczy „Nasz Dom” (…). Wspomnienia z maleńkości, W. 1959 s. 5–9 (fot. s. 3); Łań-Mirowska H., M. Falska i „Nasz Dom”, „Kultura” 1979 nr 46 s. 6; Miąso J., Uniwersytet dla Wszystkich, W. 1960; Newerly I., Żywe wiązania, W. 1983 s. 132, 140, 214–15, 320–3; Radlak B., SDKPiL w latach 1914–1917, W. 1967; – Piłsudska A., Wspomnienia, Wyd. 2, Londyn 1985; Sprawozdanie Komisji Centralnej Związków Zawodowych za l. 1918–20, L. 1920 s. 24; Wspomnienie o Januszu Korczaku, W. 1981 I; – „Arch. Hist. Med.” T. 20: 1957 s. 238; „Niepodległość” T. 8: 1933; „Przedświt” 1900 nr 7 s. 31, nr 12 s. 37; „Robotnik” 1900 nr 37 s. 12; „Stolica” 1986 nr 6 (fot.); – AAN: MPiOS t. 30 s. 16; AGAD: Pomocnik Gen. Gub. Warszawskiego 9 k. 427–635, 20 k. 59–60, 86, 52 k. 9, 101 k. 764–765, 854, Prokurator WIS 3693 k. 267, 273, 330, 381, 418, 4437 k. 4; Arch. Państw. w W.: WGZŻ 1280 k. 320–332; 1281 passim, 1282 passim, 1433 passim, WRzG, Wydz. więzienny, Ref. tajny 1/1905, 7/1909.
Alicja Pacholczykowa